Kultura militarna w twórczości Niccolo Machiavellego.
Szczególne miejsce w poglądach politycznych i twórczości Niccolo Machiavellego zajmuje jego stosunek do kwestii obronności państwa. Machiavelli z racji swego politycznego życiorysu mógł uchodzić wręcz za eksperta w tej dziedzinie. Najzagorzalszy zwolennik reformy florenckiej armii, nadzorca robót wojskowo - inżynieryjnych projektowanych przez samego Leonarda da Vinci80 i w końcowych latach swego życia komisarz do spraw fortyfikacji Florencji - to tylko wybrane przykłady potwierdzające zainteresowanie Machiavellego problematyką organizacji armii i obronności kraju.
Szukając podstaw potęgi współczesnych sobie państw europejskich, takich zwłaszcza jak Francja czy Hiszpania, i źródeł słabości państw włoskich, Machiavelli dostrzegł wybitną rolę dobrze zorganizowanych sił zbrojnych, których pozbawione były włoskie księstwa i republiki. Republika Florencji, podobnie jak jej najbliżsi sąsiedzi korzystała z usług wojsk najemnych (condotty), których lojalność i waleczność uzależniona była wyłącznie od aktualnego stanu finansów państwa. Zasady i sposób tworzenia nowej armii przedstawił Machiavelli w "Mowie o organizacji sił zbrojnych Florencji", wykazując, że podstawą skutecznej w działaniach armii powinna być piechota rekrutująca się z obywateli kraju, zainteresowanych jego bezpieczeństwem. Stworzona w myśl tego planu armia po początkowych sukcesach, do których można zaliczyć podporządkowanie Pizy w 1509 roku, nie zdołała się jednak oprzeć przewadze militarnej wojsk hiszpańskich.81
Niccolo Machiavelli - pomysłodawca i teoreryk nowej armii uczestniczył aktywnie w jej organizowaniu. "Niccolo, za wiedzą Soderiniego, lecz bez oficjalnego pełnomocnictwa, zaczął wykonywać nowy zawód - werbownika. Od stycznia do marca 1506 roku przemierzał Mugello i Casentino, usiłując w każdym miasteczku i każdej wsi przekonać chłopów i rzemieślników do czynnego stawania w obronie Republiki. (...) Podzielił zwerbowanych mężczyzn od siedemnastu do czterdziestu lat na bandiere, których chorągwie miały wyhaftowane florenckie lilie. Chorągwie zgrupował w bataliony. Musiał uzbroić wszystkich rekrutów w lance, muszkiety, oszczepy lub halabardy, ale także wyposażyć ich w nakrycia głowy, kaftany, spodnie i buty. Potem pozostało mu nauczyć ich maszerowania czwórkami i w szeregu, reagowania na dźwięk głosu dowódcy, trąbki i bębna."82
Potrzeba zorganizowania silnej armii narodowej jest niezwykle wyraźnie akcentowana przez Machiavellego w "Księciu". Rozdziały XII - XIV tego traktatu politycznego poświęcone są w całości rodzajom, organizacji i walorom militarnym poszczególnych typów wojska. "Siła zbrojna służąca księciu do obrony kraju składa się albo z wojska własnego, albo z wojska najemnego, albo z wojska posiłkowego, albo wreszcie z wojsk mieszanych. Wojska posiłkowe i najemne są bezpożyteczne i niebezpieczne. Jeśli ktoś chce państwo swe oprzeć na żołnierzu najemnym, nie osiągnie ani siły, ani bezpieczeństwa, gdyż żołnierz ten nie posiada ducha jedności i karności, jest przy tym ambitny i wiarołomny."83 Machiavelli przywołuje szereg przykładów z historii Włoch potwierdzających jego opinię o nieskuteczności wojsk najemnych. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w swej karierze dyplomatycznej Machiavelli bardzo często pertraktował z dowódcami najemnych oddziałów, z których usług korzystała Republika Florencji. Drugim rodzajem armii, przed którym przestrzega Machiavelli w "Księciu" są wojska posiłkowe tzn. wojska sojusznika wezwane na pomoc przez jedną ze stron konfliktu. "Wojsko posiłkowe przynosi zazwyczaj korzyść temu, kto nim rozporządza, ale dla tego, kto je wzywa ku pomocy, bywa zawsze szkodliwe. Jeśli bowiem wojsko takie da się pobić, wówczas sprawa bywa przegrana, lecz jeśli zwycięży, wówczas staje się ono panem położenia. (...) Ten więc, kto sam chce zamknąć sobie drogę do zwycięstwa, niech posługuje się taką armią posiłkową, będącą o wiele niebezpieczniejszą od armii najemnej: z góry może być wówczas pewien swej zguby, gdyż armia posiłkowa w wysokim stopniu ożywiona jest duchem jedności stanowiąc przy tym narzędzie posłuszne w cudzych rękach..."84
Dyskredytując przydatność dla obrony kraju wojsk najemnych i posiłkowych Machiavelli wyciąga ostatecznie wniosek, że tylko dobrze zorganizowana, silna armia narodowa jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo państwa. "Siła zaś własna polega na armii złożonej z obywateli lub poddanych, lub z szeregów stworzonych przez księcia, wszystko inne bywa albo wojskiem najemnym, albo posiłkowym. Sposób organizowania armii własnej łatwy będzie do ustalenia, gdy zważy się zasady powyżej przeze mnie wyłuszczone, gdy nadto zważy się, na jakiej drodze tworzyli swą siłę zbrojną Filip, ojciec Aleksandra Wielkiego, tudzież liczne rzeczypospolite oraz liczni książęta - do tych wzorów odwołuję się całkowicie."85
Machiavelli udziela również ogólnych rad dotyczących sztuki wojennej, wyszkolenia żołnierzy, taktyki prowadzenia działań wojennych. Jak przystało na historyka i miłośnika starożytności często sięga po przykłady wybitnych wodzów starożytnych. "Co się zaś tyczy teorii w zakresie wojskowości, to książę powinien zapoznać się z historią i z czynami wielkich ludzi w przeszłości, zbadać, jak rządzili się oni na wojnie, dotrzeć do przyczyny ich zwycięstw i porażek, by tych ostatnich uniknąć, a w pierwszych im dorównać, przede wszystkim zaś powinien on tak starać się postępować, jak przed nim postępował jakiś mąż znamienity, którego on na wzór sobie postawił."86 Machiavelli zaleca bliski kontakt księcia z oddziałami wojskowymi co jest zgodne z jego poglądami na fundamenty silnej władzy. Autor "Księcia" zwraca także uwagę na konieczność stałego doskonalenia kunsztu wojskowego w okresie pokoju. Przygotowanie militarne wojska i jego dowódcy dzieli na część praktyczną i teorię wojskowości. "Co do praktyki, to powinien on stale swych żołnierzy ćwiczyć i utrzymywać w karności, powinien sam często jeździć na łowy, aby ciało swe wdrożyć do trudów, a jednocześnie zaznajomić się z naturą okolicy. (...) Znajomość miejscowości daje podwójną korzyść. Przede wszystkim znając dobrze swój kraj lepiej zorganizować można jego obronę. Po wtóre, poprzez znajomość praktyczną pewnej okolicy zdobywa się zdolność orientacji w każdej innej okolicy, którą wypadnie badać."87
Poglądy Machiavellego na zagadnienia wojskowości stały się inspiracją i głównym tematem jego siedmiotomowego dzieła "O sztuce wojennej". Bezpośrednią przyczyną powstania tego wzorowanego na klasycznym "De re militari" Flaviusa Renatusa Vegetiusa traktatu była klęska militarna Florencji w Prato. Machiavelli nadał swemu dziełu formę dialogów, których najważniejszym uczestnikiem jest słynny kondotier Fabrizio Colonna. Pod wpływem przebytych doświadczeń związanych z organizacją armii narodowej Florencji, trudności w realizacji idei obronności kraju oraz klęsk poniesionych przez Republikę w minionym okresie, Machiavelli nadał swym poglądom zdecydowanie bardziej radykalny charakter. Dla ratowania państwa proponuje powołanie powszechnej armii narodowej, kierowanej silną ręką, trzymającą zarówno władzę polityczną jak i wojskową.88 "Machiavelli postulował wciągnięcie najszerszych kręgów społecznych do uzbrojonej "milicji" miejskiej, pokładając nadzieję w ich sile moralnej. Sprawa udziału ludu w formacjach zbrojnych była nowością, która później dopiero została wcielona w życie; Machiavellego i w tym wypadku inspirowały badania nad historią starożytnego Rzymu."89
Traktat "O sztuce wojennej" zawiera również głębszą diagnozę niepowodzeń militarnych Republiki Florencji. Właśnie w tym dziele Machiavelli ze szczególnym naciskiem prezentuje pogląd, że reformy wojskowe muszą odbywać się w odpowiednich warunkach politycznych. Machiavelli, ustami Fabrizia Colonny, wypowiada opinię, że teoretyczna znajomość sztuki wojennej nie wystarczy, jeśli nie ma sposobności i warunków do jej praktycznego wykorzystania.90
Kolejnym zagadnieniem z zakresu wojskowości, o którym wypowiada się w swych dziełach Niccolo Machiavelli jest użyteczność utrzymywania twierdz i fortyfikacji. Na stosunek Machiavellego do tego problemu znaczny wpływ miały jego osobiste doświadczenia z licznych podróży po państewkach włoskich. Machiavelli zauważył, że wartość obronna twierdz jest w przypadku poważnego zagrożenia znikoma; władcy, którzy tracili poparcie swojego wojska i ludu nie byli również w stanie utrzymać w swych rękach fortyfikacji. "Twierdze zatem bywają pożyteczne albo szkodliwe, zależnie od okoliczności; jeśli przynoszą korzyść z jednej strony, to szkodzą z drugiej. Rzecz przedstawić można tak: książę, który więcej lęka się swoich poddanych niż wroga, powinien budować twierdze, ten zaś, który więcej lęka się nieprzyjaciół zewnętrznych niż swoich poddanych, nie powinien budować twierdz. (...) W naszych czasach niepodobna wskazać ani jednego wypadku, w którym twierdza przyniosłaby książętom jakowyś pożytek... "91
Dorobek Niccolo Machiavellego w dziedzinie sztuki wojennej i kultury militarnej stanowi istotne uzupełnienie jego doktryny politycznej. Idea silnej, narodowej armii lansowana w dziełach Machiavellego była jednym z najistotniejszych elementów koncepcji regeneracji państwa włoskiego. W kwestii organizacji wojska, podobnie jak w poglądach na organizację państwa i jego systemu prawnego, Machiavelli wyznawał zasadę "silnej ręki"; uważał, że jedynie pod kierunkiem wybitnej osobowości istnieje szansa stworzenia armii mogącej sprostać zadaniom obrony ojczyzny. Istotną wartością koncepcji militarnych Machiavellego było włączenie do rozważań poświęconych organizacji wojska czynnika narodowo-patriotycznego.
Patriotyzm Machiavellego, stanowiący według wielu badaczy podstawę ideologiczną jego doktryny, uwidocznił się szczególnie wyraziście w uwagach autora "Księcia" dotyczących armii najemnych i narodowych. Machiavelli, pomimo wielu gorzkich doświadczeń związanych z tworzeniem wojska narodowego, we wszystkich swych dziełach dawał wyraz przekonaniu, że obywatele broniący swojej ojczyzny są dla niej najlepszą gwarancją niepodległości. Armia narodowa - w rozumieniu Machiavellego - to armia patriotów walczących z najwyższym poświęceniem, lojalnych wobec swojego wodza i ojczyzny.92
Drugą charakterystyczną cechą poglądów militarnych Machiavellego było jego przywiązanie do tradycji starożytnej, z której czerpał wzorce wybitnych wodzów oraz przykłady postępowania zapewniającego sukces w działaniach wojennych. Wśród wodzów starożytnych przywoływanych przez Machiavellego znaleźli się Aleksander Wielki i jego ojciec Filip, Cezar, a także Cyrus, Scypion i wielu innych.93 Zamiłowanie do historii starożytnej i patriotyzm przenikający teorie Machiavellego zadecydowały o charakterze jego doktryny militarnej i przesądziły o jej niezwykłym znaczeniu.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.