Wkład Machiavellego do historiografii renesansowej
Piśmiennictwo historyczne zajmowało w dorobku Niccolo Machiavellego pierwszoplanowe - obok utworów politycznych - miejsce. Historiografia Machiavellego łączyła się bezpośrednio z jego poglądami filozoficznymi oraz doktryną polityczną. Wszystkie dziedziny działalności twórczej Machiavellego tworzyły logiczny i konsekwentny system; historiografia ulegała wpływom filozofii historii czyli historiozofii, doktryna polityczna bazowała na wnioskach wyciąganych z historii.
Podstawową zasadą historiozofii Niccolo Machiavellego była teoria cykliczności dziejów. "We wszystkich czasach i we wszystkich miejscach działają i zawsze działały te same siły i te same namiętności. Dlatego ten, kto pilnie bada przeszłość, może w każdym państwie przewidzieć, co przyjdzie, i dla odwrócenia tego posłużyć się środkami, którymi się posługiwały przeszłe pokolenia; jeśli nie znajdzie takich, wtedy może wymyślić nowe, opierając się na podobnych przypadkach".108
Źródłem teorii cykliczności dziejów była w kulturach starożytnych obserwacja procesu odradzania się i zamierania przyrody w związku ze zmianą pór roku. W pierwotnym rozumieniu powtarzalność była procesem naturalnym, niezależnym od ludzkiej woli. Fatalistyczne ujęcie teorii cykliczności uległo pewnym zmianom za sprawą wybitnych historyków antycznych, zwłaszcza przywoływanego często w dziełach Machiavellego Polibiusza. Zasadniczego przełomu w pesymistycznej i fatalistycznej historiozofii cykliczności dokonał jednak dopiero Niccolo Machiavelli. W swych najważniejszych dziełach historycznych Machiavelli zawsze dawał wyraz przekonaniu, że znając przeszłość można skutecznie wpływać na przyszłość przeciwstawiając się fatalizmowi powtarzalnych sytuacji historycznych.109
Istotnym osiągnięciem historiografii Machiavellego było spojrzenie na historię jako zbiór faktów, które można badać, opisywać i stwierdzać zależności między nimi, odrzucając moralistykę dominującą w ówczesnej historiografii. Machiavelli nie pytał o naturę czy sens dziejów; interesował go wieczny ruch dający się zaobserwować w historii.110
Znaczący wpływ na twórczość historyczną Niccolo Machiavellego wywarła tradycja historiograficzna Włoch, a przede wszystkim Florencji. Renesansowa myśl historyczna włoskich humanistów zrywała zdecydowania z średniowieczną wizją świata. Historiografia tworzona w okresie renesansu dążyła do potępienia średniowiecza, a jednocześnie odnosiła się pozytywnie do państw narodowych, które uformowały się właśnie w tej epoce.111
Głównym ośrodkiem nowych idei w historiografii włoskiej XVI wieku była Florencja. Historycy florenccy pełnili zazwyczaj ważne funkcje państwowe: wymienić tu można Leonarda Bruniego, Poggia Braccioliniego, Benedetta d'Accolti, Bartolomea della Scala i Giannoza Manettiego. W historiografii florenckiej wyraźnie zaznaczyło się przywiązanie do republikańskich tradycji i wartości. Wśród wymienionych wyżej historyków wyróżnili się zwłaszcza Leonardo Bruni (1369-1449, autor Historiarum Florentini populi libri XII oraz Rerum suo tempore in Italia gestarum commentarius), który odwoływał się do wzorów retoryki antycznej, a także Poggio Bracciolini (1380-1459, autor Historiarum Florentini populi libri VIII). Historiografia tworzona we Florencji, Wenecji, Mediolanie czy Neapolu nie wychodziła poza określony schemat kompozycyjny wypracowany przez dziejopisarstwo antyczne. W dziełach historyków włoskiego renesansu obowiązywał chronologiczny opis wydarzeń politycznych. Podstawę źródłową ówczesnej historiografii stanowiły nie materiały archiwalne, lecz wcześniejsze kroniki średniowieczne. 112
Na dorobek Niccolo Machiavellego w dziedzinie historiografii składają się przede wszystkim dwa wybitne dzieła: "Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza" i "Historie florenckie". Należy jednak pamiętać, że Machiavelli jako historyk pojawiał się nie tylko w dziełach traktujących o przeszłości. Wiele refleksji historycznych można znaleźć już we wczesnych traktatach politycznych przygotowywanych przez niego podczas służby państwowej w drugiej kancelarii florenckiej Signorii. Erudycja historyczna Machiavellego ujawniła się w pełni w "Księciu", w którym to dziele wydarzenia historyczne stanowią podstawę do formułowania wniosków politycznych. Również podróże dyplomatyczne inspirowały pisarstwo historyczne Machiavellego. W 1520 roku skorzystał z pobytu w Lukce, aby zapoznać się z historią tego miasta, a wkrótce napisał dwa dzieła związane z przeszłością Lukki: "Sommario delle cose della citta di Lucca" oraz "Żywot Castruccia Castracaniego z Lukki".113
Podstawą źródłową i materiałem dla "Rozważań... " była pierwsza dekada (księgi 1-10) "Dziejów Rzymu od założenia miasta" (Ab Urbe condita) Tytusa Liwiusza, obejmująca najdawniejsze dzieje miasta do roku 293 przed naszą erą. Tytus Liwiusz (Titus Livius) z Patavium, dzisiejszej Padwy był najwybitniejszym obok Tacyta (Publius Cornelius Tacitus) i Salustiusza (Caius Sallustius Crispus) historykiem starożytnego Rzymu.114
W przypadku "Historii florenckich" nie udało się dotychczas jednoznacznie ustalić, co stanowiło podstawę źródłową tego dzieła. Wśród historyków, na których dziełach opierał się Niccolo Machiavelli wymienia się Flavia Bionda, Leonarda Aretina, Marchionne Stefaniego, Pietra Minerbettiego, Gina Capponiego, Leonarda Bruniego, Poggia Braccioliniego, Giovanniego Cavalcantiego oraz Giovanniego Villaniego.115 W samym dziele Machiavellego można znaleźć bezpośrednie odwołania do Bruniego i Braccioliniego116, a także do Giovanniego Villaniego.117
W utworach historycznych i traktatach politycznych Niccolo Machiavelli często odwoływał się do wybitnych historyków starożytności. "Dla Machiavellego źródła znajomości antyku to przede wszystkim Polibiusz, Liwiusz, Tacyt - w pierwszym rzędzie Liwiusz."118 Niccolo Machiavelli sięgał także do dzieł Salustiusza119 oraz Pliniusza Starszego (Caius Plinius Secundus, autor encyklopedycznego dzieła Historia naturalis).120 Do podstawowych lektur historycznych Machiavellego należały również dzieła Juliusza Cezara. "W okresie tym [w okresie służby w kancelarii Signorii] nie zapominał też Machiavelli o lekturze historycznej, rzecz charakterystyczna, iż ulubionymi dziełami - czytanymi zwłaszcza w czasie misji dyplomatycznych - były utwory Tacyta i Juliusza Cezara."121
Trwałym wkładem Niccolo Machiavellego w rozwój europejskiej historiografii są nowatorskie rozwiązania dotyczące konstrukcji dzieła historycznego. W "Historiach florenckich" Machiavelli odszedł od tak zwanej konstrukcji annalistycznej, od ścisłego trzymania się porządku chronologicznego opisywanych wydarzeń. Co więcej, w dziele Machiavellego występują odrębnie omawiane grupy zagadnień, które całkowicie naruszają zasady chronologii.122 Nowy model historiografii zaproponowany przez Machiavellego był - w przeciwieństwie do chronologicznych, średniowiecznych kronik czy literackich dzieł humanistów - oparty na zainteresowaniu politycznym i pragnieniu krytycznej analizy.123
Znaczenie historiografii Niccolo Machiavellego z punktu widzenia przemian w kulturze XVI wieku polegało na przełamaniu wyniesionych z wcześniejszych epok ograniczeń formalnych, które decydowały o charakterze i kształcie piśmiennictwa historycznego. Machiavelli zmodyfikował obowiązującą zasadę cykliczności dziejów, wprowadzając do niej możliwość kształtowania przyszłości w oparciu o doświadczenia historii. Zerwał również ze średniowieczną wizją świata, zastępując wiarę w interwencje sił nadprzyrodzonych surową analizą charakterów i interesów jednostek. Historiografia Machiavellego była wolna od średniowiecznej moralistyki; fakty historyczne interpretował Machiavelli wyłącznie w aspekcie politycznym. Motywacje polityczne wpłynęły także na nowatorstwo konstrukcji dzieł Machiavellego, w których przywiązanie do chronologii wydarzeń ustąpiło miejsca porządkowaniu zdarzeń historycznych według określonego zagadnienia politycznego. "A jak oceniła jego dzieła historia historiografii? Otóż uznała bardziej zasługi formalne, aniżeli merytoryczne. Wskazuje się na subiektywne spojrzenie na dzieje, na występujące w tekście przemilczenia czy wręcz przeinaczenia. Machiavelli też - podobnie jak inni współcześni mu historycy renesansowi - nie wyszedł poza tradycyjną podstawę źródłową (tj. poza treść kronik średniowiecznych i dzieł stworzonych przez jego poprzedników)."124
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.