Renesansowy światopogląd i ideologia Niccolo Machiavellego
Doktryna polityczna i twórczość Niccolo Machiavellego oparte są w znacznej mierze na głębszej, filozoficznej podstawie. Światopogląd Machiavellego uwidacznia się w jego najważniejszych utworach politycznych i historycznych; poglądy dotyczące człowieka i mechanizmów jego działania, społeczeństwa oraz religii, decydują często o charakterze politycznych przekonań Machiavellego.
Podstawą filozoficznej refleksji Machiavellego był pogląd, że społeczeństwo jest obszarem ścierania się przeciwstawnych sił, zaś wszelkie działania oraz ich skutki podlegają określonym prawidłowościom. Natura ludzka jest niezmiennie zła, działania podejmowane przez człowieka powodują nieuchronne konsekwencje, które można przewidzieć wyciągając wnioski z historii. W atomistycznym pojmowaniu rzeczywistości przez Machiavellego istnieje jednak element niepewności, który zależy od ulegających zmianom okoliczności ludzkich działań. Stałe czynniki mogą tworzyć niezliczoną ilość kombinacji, dzięki którym powstają nowe sytuacje.94
W centrum filozoficznych zainteresowań Machiavellego, zgodnie z humanistycznym duchem epoki renesansu, znajdował się człowiek. "Ludzie - wywodził - są atomami społeczeństwa. Z natury są źli. Ten fakt wywiera istotny wpływ na zachowanie zarówno poszczególnych jednostek, jak i całości. Zła nie traktował autor Il Principe bynajmniej jako kategorii transcendentnej, lecz jako rezultat wynikający z relacji człowiek - przyroda. Stąd, by poznać mechanizm jego powstawania, należy zwrócić uwagę na dyspozycje psychiczne człowieka, one są bowiem sprężynami jego działania. Dla Machiavellego źródłem akcji każdego człowieka jest jego osobisty interes, na który składają się różnorodne potrzeby. (...) W związku z tym, że człowiek dąży do maksymalnego zaspokojenia swoich potrzeb, działa wbrew postanowieniom prawnym i normom moralnym. Chwyta się podstępu i zbrodni".95
"O ludziach bowiem da się to w ogólności powiedzieć, że bywają niewdzięczni, zmienni, obłudni, tchórzliwi w niebezpieczeństwie, chciwi zysku; póki im świadczysz dobrodziejstwa, są tobie całkiem oddani, gotowi poświęcić krew, mienie, życie swoje i życie swych dzieci, dopóki niebezpieczeństwo stoi daleko; ale niech ono tylko się zbliży, już masz ich wszystkich przeciwko sobie".96
Podkreślenie negatywnych cech ludzkich nie było jednoznaczne z pesymizmem. Machiavelli dostrzegał możliwość poprawienia warunków ludzkiej egzystencji poprzez przeciwstawienie się brutalnej sile losu, który do tego stanu rzeczy doprowadził. Machiavelli wprowadził pojęcie cnoty (virtu) jako siły zdolnej do ujarzmienia losu (fortuny). Z pojęcia virtu autor "Księcia" wykluczył treści moralne w tradycyjnym ich rozumieniu. Podstawą cnoty były dla Machiavellego inteligencja, odwaga, energia, zdolność szybkiego określenia sytuacji, nieugiętość i konsekwencja.97
Losy człowieka w połowie zależą od jego własnej przemyślności, aktywności, odwagi i energii, w połowie zaś od losu, fortuny. Proporcje te nie są stałe w odniesieniu do wszystkich ludzi. Virtu skutecznie działającego człowieka musi przystosować się do wymogów fortuny. Między virtu a fortuną istnieje wzajemna zależność. Im słabszy jest człowiek, im mniej posiada energii, sił fizycznych i umysłowych, tym bezlitośniej obchodzi się z nim los.98
W rozdziale XXV "Księcia" Machiavelli szerzej zajął się wpływem losu na życie człowieka. "Wszelako skoro wolna wola w nas nie wygasła, godzi się, zdaniem moim, uznać, że los nie rządzi światem tak dalece, aby wolna wola nie miała swego udziału w tym wszystkim, co się dzieje. Potęgę losu przyrównałbym do rączej rzeki, która wystąpiwszy z brzegów zalewa dolinę, wyrywa pnie, wywraca wszelkie siedziby i ponosi daleko ziemię wydartą z brzegów, łamiąc wszelkie przeszkody i próby okiełznania rozpętanego żywiołu. Nie przeszkadza to jednak temu, by, skoro wody opadną w łożysko, wybudować tamy i groble celem zapobieżenia nowym powodziom. Tak samo bywa z losem: wywiera on swą siłę tam, gdzie nie spotyka żadnej tamy".99
Duży nacisk położył także na metody walki z przeciwnym losem i umiejętność dostosowania się do wymagań zmieniającej się rzeczywistości. "Dowodem tego, co mówię, jest rozmaitość dróg, którymi ludzie dążą do sławy lub do bogactwa: jeden zmierza do celu oględnie, drugi porywczo, jeden przebojem, drugi podstępem; jeden cierpliwie, drugi z niecierpliwością; i każdy może cel na swej drodze osiągnąć. (...) Wynika to jedynie z różnicy okoliczności, które do trybu działania przystają albo też nie przystają. Tym się tłumaczy, co powiedziałem wyżej, że nieraz dwie przeciwne taktyki wiodą do jednego celu, natomiast z dwu jednakowych taktyk nieraz jedna wiedzie do celu, druga celu chybia. Okoliczności rozstrzygają o tym, czy w danym wypadku wskazana bywa taka lub inna taktyka. (...) Mniemam wszelako, że lepiej być nadto obcesowym niż nadto oględnym, gdyż Fortuna jest kobietą i odtrąca tych, którzy nie bywają zuchwali, dlatego też, jako kobieta, ulega najczęściej młodym, którzy nie grzeszą oględnością, lecz rozkazują jej butnie i śmiało".100
Kolejnym pojęciem, którym operował Machiavelli opisując zjawiska społeczne jest konieczność (necessita). Necessita w istotny sposób warunkuje zachowanie człowieka; przymus konieczności może uczynić złych z natury ludzi dobrymi. Machiavelli odwoływał się do średniowiecznej maksymy głoszącej, że konieczność stoi ponad prawem.101
Wychodząc od obserwacji człowieka zmierzającego nieustannie do zaspokojenia swoich potrzeb, Machiavelli dążył do poznania i opisania mechanizmów działania całego społeczeństwa. Zapoczątkował analizę zbiorowych cech moralnych i psychologicznych poszczególnych warstw społecznych poświęcając temu problemowi wiele miejsca w swych najważniejszych pismach politycznych i historycznych. W ujęciu Machiavellego wychowawcza funkcja państwa wiązać się miała nie z nauczaniem abstrakcyjnej moralności, lecz z tworzeniem stosunków społecznych i politycznych, w ramach których człowiek będzie "istotą społeczną", a nie kierującym się wyłącznie własnymi potrzebami egoistą.102
Filozofia społeczna Niccolo Machiavellego dostarcza wniosków dla jego koncepcji politycznych. Ideał "nowego władcy" zarysowany w "Księciu" oparty został o głęboką znajomość zjawisk społecznych. Również u podstaw koncepcji militarnych Machiavellego znalazła się analiza motywacji ludzkiego postępowania, co szczególnie wyraźnie można dostrzec w teorii o wyższości armii narodowej. W dziełach historycznych - "Rozważaniach" oraz "Historiach florenckich" - Machiavelli koncentrował się na zagadnieniach związanych z mechanizmami działania człowieka i społeczeństwa, stosunkami społecznymi, przyczynami i skutkami określonych zachowań społecznych w zmieniających się okolicznościach historycznych.
Ogólne kwestie światopoglądowe zajmują w twórczości Machiavellego marginalną pozycję. "Świat być może istniał wiecznie - sugeruje w Rozważaniach - a jeśli nie zachowały się w pamięci ludzi jego dzieje sprzed więcej niż pięciu tysięcy lat, to jedynie dlatego, iż wspomnienie zatarte zostało przez mnogość wydarzeń przyrodniczych i historycznych. (...) Oto zaś inna przyczyna: nieustanne zmiany religii sprawiają, iż każda nowa religia stara się zatrzeć ślady religii minionej, która panowała w przeszłości. Odnajdujemy specyficzną postawę Machiavellego: religia jest przedmiotem analizy, jest jednym z elementów rzeczywistości społecznej, podlegającym ogólnym mechanizmom świata i jako taki właśnie, niewyróżniony element, jest badana".103
Stosunek Machiavellego do religii był taki sam jak do pozostałych instytucji i idei społecznych: analizował jej rolę z punktu widzenia polityki. Z jednej strony dostrzegał znaczenie religii dla tworzenia więzi społecznych, z drugiej patrzył na religię w kontekście działalności politycznej Kościoła. Machiavelli uważał, że religia może stanowić jeden z elementów integrujących społeczeństwo i umacniających państwo, jednak nie może zagwarantować trwałości istnienia i potęgi państwa bez wsparcia odpowiednich instytucji i dobrego prawodawstwa. Rola religii jako instrumentu władzy zależała, według Machiavellego, od sposobu w jaki się nią posłużono i celu, któremu miała służyć.104
Machiavelli nie ograniczał się w swej twórczości tylko do krytyki społeczno-politycznej roli Kościoła. Jego koncepcja virtu jako siły przeciwstawionej potędze losu nie znajdowała odzwierciedlenia w chrześcijańskiej pochwale pokory i niedocenieniu życia doczesnego.105 Z punktu widzenia filozofii społecznej Machiavellego większe walory posiadała religia pogańska, która dopatrywała się zasług człowieka w wielkości jego duszy i w sile ciała. Dzięki tym czynnikom religia Rzymian, w opinii Machiavellego, odgrywała bardzo ważną rolę społeczną i polityczną.106
Dorobek literacki i poglądy polityczne Machiavellego nie ujawniają jednak w pełni jego osobistego stosunku do wiary. "Machiavelli dołącza do innych osób wyznających głośno niesmak i jednocześnie większe pragnienie czystości obyczajów Kościoła. (...) Gloryfikuje św. Franciszka z Asyżu i św. Dominika, apostołów ubóstwa i powrotu do najczystszych źródeł, uniemożliwiających zagubienie się religijności w zbytnie j swobodzie obyczajów biskupów i książąt Kościoła. Wedle niektórych zdań tych nie podyktowała Machiavellemu wiara religijna, lecz przekonania polityczne. Za replikę niech posłużą słowa, które Niccolo napisał w roku 1510 na temat marranów - portugalskich Żydów w ukryciu wiernych judaizmowi mimo przymusowego przejścia na chrześcijaństwo: "Niezwykle trudno oceniać jest, czy uczucia religijne ludzi są dobre, czy złe!" Prawdą jest, że Niccolo Machiavelli, choć wychowany przez bardzo pobożną matkę, niezbyt gorliwie uczestniczy w nabożeństwach i - jeśli wierzyć jego przyjaciołom - problem zbawienia duszy wcale go nie niepokoi. Czy wystarcza to jednak, by nazwać go "bezbożnikiem"? Pamiętajmy, że przedmiotu jego zainteresowania nie stanowi teologia, lecz polityka, a sposób jej widzenia naznaczony jest żywym antyklerykalizmem, który podziela wielu jego współczesnych".107
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.