Myśl polityczna w dziełach Niccolo Machiavellego.
Zagadnienia polityki we wszelkich jej przejawach i ujęciach znajdowały się w centrum zainteresowań Niccolo Machiavellego. Doktryna polityczna wypracowana przez niego mieści się w szerokim rozumieniu kultury jako całości zobiektywizowanego dorobku ludzkiego. W ramach tej doktryny Machiavelli postulował optymalne rozwiązania, które z upływem czasu zyskały rangę określonego modelu działalności politycznej, przywoływanego zarówno przez zwolenników poglądów Machiavellego, jak i przez jego antagonistów. Dorobek autora "Księcia" w dziedzinie teorii politycznej można więc uznać za fundament pewnego kierunku działań politycznych, a tym samym za wzorzec na trwale zakorzeniony w historii kultury politycznej.
Poglądy polityczne Machiavellego kształtowały się pod wpływem rozwoju sytuacji w rozdrobnionych państewkach włoskich. Republika Florencji, która była jednym z najpoważniejszych pretendentów do podjęcia próby zjednoczenia Włoch, prowadziła w tym okresie politykę zachowawczą, ukierunkowaną jedynie na zachowanie własnego stanu posiadania. W takich okolicznościach Machiavelli szukał rozwiązań mogących zmienić zastany marazm i brak inicjatywy zjednoczeniowej. Będąc doskonałym obserwatorem bieżących wydarzeń oraz historykiem potrafiącym wyciągać wnioski z przeszłości, konstruował doktrynę na miarę aktualnych potrzeb i możliwości. Interesował go problem silnej, skutecznej władzy zdolnej do sprostania zadaniu rekonstrukcji państwa włoskiego. Zajmował się zagadnieniami z pogranicza polityki i moralności, organizacją różnych form państwa, teorią skutecznej dyplomacji i zasadami sprawowania rządów. Punktem wyjścia dla sformułowania doktryny politycznej Machiavellego było wnioskowanie na podstawie faktów, podstawą jego rozważań było doświadczenie zawarte w historii oraz bieżące wydarzenia polityczne. Machiavelli kazał rozpatrywać człowieka jakim on jest, a nie jakim być powinien.
Podstawowe zasady doktryny Machiavellego najpełniej wyrażone zostały w jego najsłynniejszym dziele "Księciu". Machiavelli udzielając rad hipotetycznemu władcy stworzył swego rodzaju wzorzec skutecznego polityka, który obejmował wszystkie rodzaje działalności politycznej niezbędne do sprawowania władzy. W rozdziale I zarysował systematykę ustrojów z punktu widzenia faktycznej władzy, suwerenności oraz genezy historycznej, następnie zajął się omówieniem poszczególnych rodzajów księstw. Rozdziały XII - XXIII poświęcone zostały analizie podstaw utrzymania się władcy przy władzy. Rozdziały XXIV - XXV dotyczą roli fortuny i virtu w sprawowaniu władzy, zaś w ostatnim XXVI rozdziale Machiavelli wyciągnął patriotyczne wnioski związane z sytuacją Włoch.40
Typologia form państwa naszkicowana przez Machiavellego w "Księciu" koncentruje się na rodzajach księstw pozostawiając republikom jedynie marginalne zainteresowanie. Machiavelli wyodrębnia księstwa dziedziczne oraz nowo utworzone. Wśród księstw nowych wyróżnia księstwa powstałe po upadku republiki oraz księstwa przyłączone do państw dziedzicznych. Księstwa nowo zdobyte dzieli według dwóch kryteriów; po pierwsze według minionej formy państwa - na byłe republiki i państwa wdrożone do władzy księcia, po drugie według sposobu zdobycia - na księstwa zdobyte podbojem militarnym, szczęśliwym zrządzeniem losu oraz męstwem, cnotą czyli virtu. W szerszym ujęciu Machiavelli wyodrębnia sześć rodzajów rządów, które dzieli na formy właściwe i wynaturzone. Każda forma właściwa prędzej czy później przeradza się w odpowiadającą jej formę wynaturzoną; monarchia w tyranię, arystokracja w oligarchię, zaś demokracja w anarchię. "Nic bowiem nie jest w stanie przeszkodzić, aby dana forma przekształciła się w swe przeciwieństwo, albowiem cnoty i wady mieszkają blisko siebie."41 Sam Niccolo Machiavelli nie opowiedział się jednoznacznie, za którąkolwiek z opisanych przez siebie form państwa. Występujące w jego pismach, zwłaszcza w "Księciu", argumenty za jedynowładztwem odwołują się raczej do sytuacji zewnętrznej państwa. W obliczu zagrożenia militarnego państwa skuteczniejsza jest obrona pod przywództwem jednego, silnego wodza, któremu przysługuje pełnia władzy. Jednocześnie Machiavelli ceni wolności obywatelskie gwarantowane przez ustrój republikański.42 Wypracowana przez Machiavellego systematyka ustrojów państwa jest sama w sobie cennym wkładem w rozwój kultury politycznej tego okresu, przede wszystkim jednak stanowi doskonałą podstawę do dalszej analizy mechanizmów sprawowania władzy i stworzenia w oparciu o nią doktryny politycznej przeznaczonej dla skutecznego władcy.
Problemem, który skupił na sobie uwagę krytyków doktryny Machiavellego była kwestia moralności w polityce. Autor "Księcia" uważał, że władca powinien w miarę możliwości postępować moralnie, ale gdy będzie do tego zmuszony, powinien umieć postępować inaczej, zachowując pozór, iż nie naruszył reguł etyki.43 Stanowisko Machiavellego uzasadnione było doświadczeniem historyka i aktywnego dyplomaty. Znając doskonale losy władców nie potrafiących nagiąć się do wymagań rzeczywistości i mając świeżo w pamięci sukcesy tych, którzy jak Cesare Borgia nie kierowali się ślepo w swych działaniach nakazami etyki, Machiavelli wyciągał jedynie wnioski i na ich podstawie udzielał lekcji pragmatyki w polityce. To właśnie Machiavelli po raz pierwszy jasno i dobitnie sformułował myśl, że w polityce nie wystarczają argumenty, lecz konieczna jest siła dla ich poparcia. Nauczony doświadczeniem Savonaroli wyciągnął wniosek, że w polityce bezbronni prorocy nie mają szans na zwycięstwo.44 Rozdziały XV - XIX "Księcia" poświęcone zostały szczegółowemu omówieniu zasad postępowania władcy, którego podstawowym celem, a zarazem obowiązkiem wobec narodu, jest skuteczne działanie. Machiavelli rozważa tutaj problemy dobrego wizerunku, a co za tym idzie silnej pozycji księcia w państwie, dopuszczając pewnego rodzaju relatywizm moralny w działaniach władcy. Przeciwstawne pojęcia hojności i skąpstwa, okrucieństwa i łaskawości, uwielbienia i strachu są dla niego narzędziami służącymi do osiągnięcia celu; wybór narzędzia zależy wyłącznie od okoliczności. W rozważaniach dotyczących hojności i skąpstwa władców (rozdział XVI) Machiavelli przywołuje przykłady historyczne i na ich podstawie wnioskuje: "Pośród zaś wszystkich rzeczy, niebezpiecznych dla księcia najniebezpieczniejsze są dwie: być przedmiotem wzgardy i nienawiści; otóż hojność doprowadza cię i do jednej, i do drugiej. Roztropniej tedy bywa narazić się raczej na opinię skąpca, która rodzi niesławę, niż goniąc za rozgłosem hojności zyskać miano grabieżcy, które rodzi niesławę i rodzi nienawiść."45
Rozważania poświęcone utrzymaniu porządku w państwie przy pomocy okrucieństwa bądź łaskawości (rozdział XVII) prowadzą Machiavellego do wniosku, że wybór metody rządzenia zależy znów od okoliczności, lecz większą pewność utrzymania ładu w państwie daje władcy strach poddanych. "Co jest dla księcia lepsze? czy to by go kochano, czy też to, by go się lękano? Odpowiedź brzmi: że i jedno, i drugie jest pożądane. Ponieważ jednak trudno sprawić, ażeby miłość szła w parze ze strachem, to bywa o wiele bezpieczniej być przedmiotem strachu niż miłości, skoro jedno z dwu tych uczuć ma nie dopisać."46
W podobny sposób Machiavelli podchodzi do kwestii dotrzymywania słowa danego przez władcę (rozdział XVIII). "Książę tedy rozumny ani może, ani powinien dotrzymywać danego przez się słowa wówczas, gdy dotrzymanie to zwróciłoby się przeciwko niemu, przyczyny zaś, które go były skłoniły do związania się słowem, wygasły".47
Kwintesencja doktryny Machiavellego zawarta została w rozdziale XIX "Księcia". Na podstawie analizy wydarzeń historycznych Machiavelli wyprowadza wniosek, że najczęstszą przyczyną upadku władcy jest nienawiść albo pogarda poddanych: "... książę (...) wystrzegać się powinien tego wszystkiego, co mogłoby przeciw niemu obudzić bądź nienawiść, bądź wzgardę; jeśli tego uniknie, będzie szedł śmiało swą drogą nie widząc niebezpieczeństwa w żadnej innej ujemnej dla siebie opinii. (...) Książę, który autorytet taki pozyska, ma reputację zapewnioną i może nie lękać się spisków - niełatwo knuć zamachy na tego, o kim się wie, że jest człowiekiem wybitnych zdolności i szerokiego śród swoich zaufania."48
Sformułowane przez Niccolo Machiavellego zasady postępowania "nowego władcy" zyskały u potomnych miano doktryny deprawacji i amoralności w polityce. Jego wkład w rozwój nowożytnej myśli politycznej sprowadzony został do rangi negatywnego przykładu; dla wielu myślicieli i polityków makiawelizm stał się symbolem zła w polityce. Jednocześnie już od czasów współczesnych Machiavellemu jego doktryna zyskiwała także zwolenników, nie zawsze przyznających się otwarcie do stosowania w praktyce rad zawartych w "Księciu". Stosunek teoretyków i historyków myśli politycznej do ideologii Machiavellego, pomimo licznych kontrowersji jest jednak zdecydowanie bardziej wyważony i obiektywny. "Autor Księcia zdaje sobie jasno sprawę z te-go, że wiele z jego wskazówek i reguł rządzenia uznawanych jest powszechnie za sprzeczne z zasadami moralności i człowieczeństwa, tym niemniej są one konieczne w społeczeństwie, w którym o sukcesie decyduje siła, chytrość i pod-stęp. Opracowane przez Machiavellego zasady polityki i cała działalność il principe nuovo (nowego księcia) służyć miały jedynemu celowi: zjednoczeniu Włoch i zabezpieczeniu kraju przed najazdem "barbarzyńców". (...) Władzę "nowego księcia" traktuje Machiavelli w zasadzie jako tymczasową. Po zjednoczeniu kraju, zapewnieniu mu bezpieczeństwa i porządku wewnętrznego władca nie powinien przekazywać swych uprawnień następcy, lecz zwrócić je prawowitemu właścicielowi - mieszkańcom kraju. Władza jednostkowa, w mniemaniu Machiavellego najodpowiedniejsza do zjednoczenia czy przebudowy kraju, nie jest zdolna do zapewnienia mu trwałej pomyślności. Stabilny rozkwit państwa zależny jest od zaangażowania jego obywateli. O jego losach przeto powinni decydować sami obywatele, a nie wola i władza jednostki."49
Doktryna polityczna Machiavellego nie kończy się na budzących negatywne emocje zaleceniach dla "nowego księcia". Wartość systemu stworzonego przez Machiavellego polegała przede wszystkim na połączeniu rzetelnej oceny roli jaką może pełnić skuteczny władca w trudnym dla państwa okresie i zamiłowania do republikańskich wolności w okresie pokoju. "Zaprzeczam przeto powszechnej opinii zgodnie z którą rządy ludu są niestałe, zmienne, niewdzięczne i uważam, że ludy nie grzeszą pod tym względem więcej niż poszczególni książęta. Rządzący lud, posiadający dobrą konstytucję, będzie tak samo stały, mądry i wdzięczny jak książę i to nawet w wyższym stopniu niż taki książę, który uchodzi za mądrego. A z drugiej strony książę, który nie jest związany prawami, będzie bardziej niewdzięczny, niestały i niemądry niż jego naród."50
Republikanizm Machiavellego wydaje się mieć paradoksalnie to samo źródło co jego rady dla "nowego księcia". Analiza faktów historycznych, w tym przypadku historii Rzymu, doprowadza Machiavellego do uogólnień na pod-stawie których formułuje swoje opinie. Niccolo Machiavelli - przez wiele lat wysoki urzędnik Republiki Florencji - mógł głosić swoje poglądy dotyczące prawidłowego funkcjonowania republiki nie tylko w oparciu o doświadczenie historyczne.
Machiavelli doceniał rolę prawodawstwa oraz instytucji życia publicznego dla sprawnego funkcjonowania państwa. Na przykładzie wydarzeń we Florencji po 1381 roku oraz w oparciu o studia nad dziejami Rzymu doszedł do wniosku, że wolność, porządek i praworządność mogą być w państwie zabezpieczone jedynie dzięki sprawiedliwym i przestrzeganym przez obywateli prawom oraz silnym instytucjom państwa. Wbrew obiegowej opinii Machiavelli uzależniał stabilność państwa od doskonałości praw i instytucji, nie zaś od silnej osobowości i zalet charakteru jednostki.51
"Jeżeli zdarzy się (a zdarza się to rzadko), że losy wysuną na czoło dobrego, i potężnego męża, który nada prawa uspokajając możny patrycjat i lud lub też ograniczając obie strony, tak że nie będą w stanie działać szkodliwie, to takie państwo może się zwać wolnym i może być uważane za mocne i stabilne. Oparte na dobrych prawach i rządach, nie potrzebuje, jak to zdarza się innym państwom, cnót jednego człowieka, który by je utrzymywał. Takimi prawami i instytucjami stało wiele państw starożytnych, których prawa były długotrwałe. Natomiast podobnych praw i ustaw brakło bądź brakuje w tych państwach, w których ustrój zmieniał się kolejno lub zmienia przechodząc od tyranii do swobód, a potem znów do tyranii".52
Problem praworządności w państwie wiązał się w doktrynie Machiavellego z mechanizmami i metodami egzekwowania prawa, a także z zagadnieniem wolności i przemocy w państwie. Machiavelli uważał, że w obronie swobód obywatelskich republiki należy podjąć konsekwentną i stanowczą, lecz zgodną z prawem walkę. Oskarżenie o czyny antypaństwowe było według autora "Księcia" najlepszą metodą ochrony republiki przed jej przeciwnikami. Machiavelli zwrócił też uwagę na fakt, że jakiekolwiek represje wobec obywateli muszą znajdować oparcie w istniejącym prawie. Przestrzeganie tej zasady gwarantuje spokój i porządek w państwie, w przeciwnym razie republice grozi destabilizacja wewnętrzna. Kolejnym postulatem usprawnienia systemu prawa w republice był system oskarżeń publicznych rozpatrywanych przez zgromadzenia ludowe lub sądy. Według Machiavellego każdy obywatel powinien mieć prawo oskarżenia innego obywatela, jednocześnie powinno się surowo karać wszystkich oszczerców. 53
W kręgu zainteresowań Machiavellego znalazła się również rola i metody zapobiegania konspiracji politycznej. Należy przy tym pamiętać, że państewka włoskie tego okresu były niezwykle często areną spisków politycznych. W ocenie Machiavellego spiski polityczne rzadko przynoszą zamierzony cel, lecz ich dalekosiężne skutki bywają dla władzy niebezpieczne. "Niemal zawsze władca miasta, zagrożony przez podobny spisek, jeżeli nie zostanie zamordowany jak książę Mediolanu, co rzadko się zdarza, wzrasta w potęgę, a często będąc dobrym zamienia się w złego; spiski bowiem stają się dla niego źródłem obaw, obawa czyni go przezornym, przezorność skłania go do wyrządzania zła, co z kolei budzi wiele nienawiści, ta zaś nierzadko doprowadzić go może do zguby. Owe spiski zatem najczęściej niszczą tych, którzy je organizują, później zaś przynoszą szkodę tym, przeciwko którym są skierowane."54 Machiavelli zajął się także szczegółowo kwestią organizacji i przebiegu spisku politycznego na przykładzie spisku florenckiego rodu Pazzich (Historie florenckie, Księga VIII). Za najskuteczniejszą metodę walki z potencjalną konspiracją Machiavelli uznał szerokie poparcie i przychylność ludu. Znając doskonale mechanizmy działania oraz przebieg wielu spisków zauważył, że oparcie się przez władzę wyłącznie na policji i wojsku nie gwarantuje skutecznej obrony.55 "Dlatego też ci wszyscy cezarowie, którzy nie mieli z natury i nie wyrobili sobie sztuką takiej powagi, ażeby oba te żywioły trzymać na wędzidle, skazani bywali na zagładę. Większość z nich, zwłaszcza ci, którzy jako ludzie nowi dochodzili do władzy, świadomi trudności ze strony tych dwu żywiołów, starali się zadowolić przede wszystkim żołnierzy nie krępując się zbytnio względami na opinię ludu. Była to postawa jedynie wskazana. Skoro bowiem książęta nie mają możności uniknięcia nienawiści z jednej bądź z drugiej strony, wówczas wszelkich dokładać muszą usiłowań, ażeby nie stali się przedmiotem nienawiści ze stron obu. (...) Cezarowie, którzy świeżo opanowawszy władzę czuli potrzebę zaskarbienia sobie sympatii, stawali chętniej po stronie żołnierzy niż po stronie ludu, co jednakże obracało się ku ich pożytkowi tylko o tyle, o ile potrafili oni powagę swą w żołnierstwie utrzymać. (...) Jeśli więc wówczas więcej liczyć się należało z życzeniami wojska niż z potrzebami społeczeństwa, gdyż wojsko było czynnikiem ważniejszym od społeczeństwa, to obecnie bardziej muszą się liczyć wszyscy książęta z potrzebami społeczeństwa niż z uroszczeniami wojska, gdyż więcej znaczy dziś społeczeństwo niż wojsko."56
Kolejnym zagadnieniem, na które Machiavelli zwrócił baczną uwagę w swych utworach politycznych były skutki walk społecznych. Machiavelli znowu posłużył się porównaniem sytuacji Florencji i Rzymu uznając, że różnice skutków walk społecznych w obu przypadkach wynikały przede wszystkim z różnic w celach, które stawiały sobie społeczeństwa. "Wielkie nieprzyjaźnie, jakie z natury swej powstają między szlachtą a ludem są tym spowodowane, że pierwsi chcą rozkazywać, a drudzy nie chcą ich słuchać. (...) To sprawiło, że Rzym był wewnętrznie podzielony i to - jeżeli tylko godzi się porównywać rzeczy małe z wielkimi - sprawiło, że Florencja pozostawała rozdarta, choć w jednym i drugim państwie rozmaity był skutek tych wydarzeń. (...) Skutki tak różne powstały z odmiennych celów, jakie przed sobą widziały oba narody. Lud bowiem Rzymu pragnął korzystać z najwyższych zaszczytów razem ze swymi patrycjuszami, lud florencki zaś walczył o wyłączność w rządzie, bez udziału możnowładczych rodów."57
Machiavelli zauważył, że radykalizm postulatów politycznych jednej ze stron konfliktu wywołuje determinację przeciwnika i w efekcie przyczynia się do eskalacji walk, natomiast skłonność do kompromisu u jednej strony powoduje podobne nastawienie u strony przeciwnej.58
Doktryna polityczna Niccolo Machiavellego objęła swym zasięgiem wszystkie elementy praktyki politycznej niezbędne do zdobywania, sprawowania i utrzymania władzy. Machiavelli głosząc swoje rady i opinie brał pod uwagę zarówno fakty historyczne i aktualne wydarzenia polityczne, jak również naturalne skłonności ludzkiego charakteru. W niektórych przypadkach można odnieść wrażenie, że poglądy Machiavellego zmieniały się pod wpływem rozwoju sytuacji politycznej we Florencji, jednak większość współczesnych historyków myśli politycznej uznaje, że niejednorodność i wielokierunkowość doktryny Machiavellego jest jej zaletą świadczącą o przenikliwości, a także szerokich horyzontach myślowych autora "Historii florenckich".
Trwałe miejsce dorobku politycznego Machiavellego w dziejach kultury wydaje się być przesądzone z co najmniej kilku powodów. Przede wszystkim ideologia Machiavellego uzyskała ogromny rezonans społeczny wywołując nawet po upływie wielu lat zainteresowanie w stosunkowo szerokich kręgach społecznych. Poglądy polityczne Machiavellego są ciągle przedmiotem kontrowersji i, co nieczęsto się zdarza, nieustannie oddziaływują na współczesną myśl polityczną. Po drugie doktryna Machiavellego jest wręcz wzorowym przykładem tworzenia systemu działań politycznych dopasowanego do bieżących potrzeb państwa, przy czym trafność spostrzeżeń i sądów zawartych w dziełach Machiavellego sprawiła, że jego doktryna pozostała użyteczna długo po śmierci jej twórcy. Poglądy Machiavellego uzyskały w kulturze politycznej rangę symbolu; dla jednych - okrucieństwa i deprawacji, dla innych - pragmatyzmu, zdrowego rozsądku, elastyczności i wreszcie bezkompromisowego patriotyzmu. Miejsce Machiavellego w historii kultury ugruntowały zaś jego wielkie dzieła, zwłaszcza uznawany przez wielu za "biblię absolutyzmu" traktat "Książę" oraz ujawniające republikańskie sympatie autora "Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza".
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.