Dziedzictwo polityczne Niccolo Machiavellego.
Dziedzictwo polityczne doktryny Machiavellego można zdefiniować jako świadome przejmowanie tych nauk politycznych, jakie Machiavelli wyciągał analizując fakty historyczne. Próba całościowej i pełnej oceny zagadnienia dziedzictwa Machiavellego napotyka na znaczne trudności. Podstawowym problemem jest trudność w ustaleniu, czy dane poglądy zostały sformułowane pod wpływem doktryny Machiavellego, czy są po prostu zgodne z jej założeniami. Należy także pamiętać, że poglądy polityczne Machiavellego stanowią zwartą całość; tak więc przejmowanie poszczególnych elementów doktryny, z równoczesnym odrzuceniem pozostałych, nie jest dziedzictwem politycznym Machiavellego. Innego rodzaju trudności wynikają z powodu oficjalnego odrzucenia i potępienia doktryny Machiavellego w kręgach wpływowych polityków, myślicieli oraz dostojników Kościoła katolickiego oraz protestanckiego. Władcy i politycy, którzy w istocie czerpali z dorobku Machiavellego, oficjalnie potępiali jego poglądy i zakazywali ich głoszenia.59
Makiawelizm w Anglii:
Znajomość dzieł Machiavellego w Anglii była już w XVI wieku szeroka. Za ucznia Machiavellego, urzeczywistniającego w działaniu ideał "nowego księcia" uchodzi angielski władca Henryk VIII. Twórczość Machiavellego znał doradca króla Thomas Cromwell, kardynał Reginald Pole oraz królewski publicysta Richard Morison. W okresie panowania Elżbiety I i Jakuba I obowiązywał zakaz druku dzieł Machiavellego. Pomimo tego zakazu oraz rodzącej się protestanckiej krytyki Machiavellego wpływy makiawelizmu na politykę Anglii były nadal silne. Zarówno doradca Elżbiety I, sir Walter Ralegh, jak i kanclerz Jakuba I, Francis Bacon, otwarcie przyznawali się do wpływu doktryny Machiavellego.60 W XVII wieku do poglądów twórcy "Księcia" odwoływali się demokratyczni radykali jak John Liburne, a także pisarz Harrington (Oceana, 1659). Po okresie słabszego zainteresowania doktryną Machiavellego w drugiej połowie XVII wieku następuje ożywienie recepcji makiawelizmu w wieku XVIII. Bernard de Mandeville oparł na Machiavellim swą analizę sytuacji społecznej i tezę, że ludzie są z natury źli (The Fable of the Bees, or Private Vices made Public Benefits, 1714). Do Machiavellego nawiązywali także Henry Saint John Bolingbroke (Remarks on the History of England, 1733) oraz David Hume oceniając znaczenie polityczne chrześcijaństwa (Natural History of Religion, 1757).61 Ślady znajomości poglądów Machiavellego odnaleźć można również w twórczości Williama Szekspira, dla którego "występny Makiawel" był uosobieniem zła i cynizmu.62
Makiawelizm we Francji:
Odbiór doktryny Machiavellego w renesansowej Francji ograniczył się do fali ataków hugenockich pisarzy obciążających go odpowiedzialnością za Noc św. Bartłomieja. Do zagorzałych antagonistów Machiavellego należał między innymi Innocenty Gentillet (Discours sur les moyens de bien gouverner ... , 1576). W okresie walk religijnych "makiawelista" stał się określeniem stosowanym często w celu poniżenia przeciwnika politycznego. Sytuacja ta uległa zmianie w XVII i XVIII wieku. Uczeni tej miary co Rene Descartes docenili walory poznawcze metody badania społeczeństw stosowanej przez Machiavellego.63 W większym stopniu z dorobku Machiavellego skorzystał w pierwszej połowie XVIII wieku Karol Monteskiusz. Ten wybitny francuski polityk i myśliciel, zwolennik tolerancji i swobód obywatelskich, opierał swoje wnioski dotyczące ustrojów politycznych i systemów prawa na obserwacji rzeczywistości, gromadzeniu faktów i wyciąganiu z nich właściwych wniosków.64 Wpływy Machiavellego uwidaczniają się w poglądach Monteskiusza odnośnie natury ludzkiej (Duch praw, 1748) oraz w jego systematyce różnych typów ustrojów państwa powiązanej z przekonaniem o możliwości degeneracji ustroju.65 Poglądy Machiavellego znane były także innym pisarzom wieku oświecenia, jednak ich wpływ na myśl polityczną tego okresu był niewielki. Jean Jacques Rousseau wykorzystywał niektóre fragmenty dzieł Machiavellego dla polemiki z poglądami ich autora (O umowie społecznej, 1762).66
Makiawelizm we Włoszech:
Dziedzictwo polityczne Machiavellego we Włoszech uwarunkowane zostało negatywnym stosunkiem Kościoła katolickiego do poglądów autora "Księcia". W 1559 roku "Książę" został oficjalnie potępiony przez papieża Pawła IV, zaś w 1564 roku przez sobór trydencki. Pomimo wspomnianych szykan wybitni myśliciele włoscy często odwoływali się do metod badawczych Machiavellego, aby przy ich pomocy wykazać, wbrew swemu nauczycielowi, wyższość arystokracji nad republiką demokratyczną i monarchią. W myśl tej zasady postępowali gloryfikatorzy ustroju arystokratycznego Paolo Paruta (Discorsi politici, 1599), Giovanni Botero (Della ragion di Stato, 1589) oraz Fra Paolo Sarpi (Opinione di Padre Paoli servita ..., ok.1615).67 Przyjaciel Machiavellego, Francesco Guicciardini w pracy Uwagi nad "Rozważaniami" Machiavellego o pierwszym dziesięcioksięgu Tytusa Liwiusza przedstawił swoją opinię na temat koncepcji politycznych Machiavellego. Pomimo zgodności z wieloma opiniami Machiavellego, również Guicciardini wyraża przekonanie o wyższości arystokracji oraz doskonałości rządów wybranych, szlachetnych jednostek.68 Włoska myśl polityczna XVII wieku nawiązuje do doktryny Machiavellego w tych jej aspektach, które dotyczyły umiejętności prowadzenia wyrafinowanej gry politycznej wobec wielkich potęg.69 Na przełomie XVIII i XIX wieku zaczyna się renesans doktryny Machiavellego jako ideologii zjednoczenia Włoch. Do zwolenników Machiavellego należeli Vittorio Alfieri oraz Vincenzo Gioberti, którzy upatrywali w nim prekursora programu odrodzenia i jedności Włoch.70 Kolejna fala popularności doktryny Machiavellego we Włoszech związana jest z formowaniem się ideologii totalitarnych - przede wszystkim włoskiego faszyzmu.
Makiawelizm w Hiszpanii:
Popularność poglądów Niccolo Machiavellego w Hiszpanii rozwinęła się w wieku XVII na bazie chrześcijańskiej krytyki, która dotyczyła przede wszystkim zasady nadrzędności celów politycznych nad religijnymi. Hiszpańska szkoła "antymakiawelistów" uważająca za skuteczniejsze działanie zgodne z religią, przyjęła w istocie podstawę rozumowania zgodną z Machiavellim, który zalecał ocenę działań politycznych z punktu widzenia ich skuteczności. Z tego nurtu wywodzi się Claudio Clemente (El Machiavellismo degollado, 1637), a także Alvia de Castro (Verdadera razon de Estado, 1616). W zdecydowanej opozycji do poglądów Machiavellego stanął natomiast Pedro Rivadeneyra (Tratado de la Religion y virtudes que debe tener ..., 1595), który na plan pierwszy wysunął twierdzenie, że działanie zgodne z prawami bożymi jest racją stanu, zaś makiawelizm jest bezbożnym naturalizmem. Argumenty Rivadeneyry stały się jedną z podstaw chrześcijańskiej krytyki Machiavellego.71
Makiawelizm w Polsce:
Wpływy doktryny Machiavellego w Polsce w okresie renesansu uwidoczniły się głównie w środowisku prokrólewskich pisarzy i polemistów politycznych. Autor "Rozmowy Polaka z Litwinem" (1564), przypuszczalnie Augustyn Rotundus, powołuje się na "Księcia" w obronie zasady dziedzicznej monarchii. Wpływy "kryptomakiawelistów" hiszpańskich ujawniają się w poglądach Krzysztofa Warszewickiego, zaś regalista z okresu Zygmunta III, Szczęsny Kryski, wskazywał, że nie można oceniać Machiavellego na podstawie fragmentów wyrwanych z jego dzieł (Deklaracja pisma pana wojewody krakowskiego w Stężycy między ludzie podanego, 1607). Z dorobku Machiavellego korzystał również inny regalista, Sebastian Petrycy. Nurt krytyki poglądów Machiavellego rozpoczęli w Polsce Krzysztof Zborowski i rokoszanin Mikołaj Zebrzydowski.72 W XVII wieku wpływ poglądów Niccolo Machiavellego i jego metody badawczej na polską myśl polityczną został wzmocniony za pośrednictwem twórczości Justusa Lipsiusa (Politicorum sive civilis doc-trinae libri sex, 1589). Gdański pisarz Bartłomiej Keckerman wprowadził dzieła Machiavellego do programu nauczania w gimnazjum. Jan Grodwanger powołał się na Machiavellego w rozważaniach o polityce finansowej (Dyskurs o cenie pieniądza). O Machiavellim wspominają również Łukasz Opaliński (Rozmowa plebana z ziemianinem) oraz Jan Crell (De Deo et eius attributis, 1637). Równocześnie rozwija się nurt krytyki i ostrych ataków na poglądy Machiavellego reprezentowany przez Krzysztofa Piekarskiego autora tłumaczenia - przeróbki dzieła Rivadeneyry (Cnoty cel nie ów, do którego zmierza Machiavel..., 1628). W okresie oświecenia nurt krytyczny zdobywa zdecydowaną przewagę. Stanisław Konarski w "Rozmowie pewnego ziemianina z jego sąsiadem" (1733) przywołuje postać Machiavellego jako nauczyciela magnackiej opozycji wymierzonej przeciwko Stanisławowi Poniatowskiemu. W podobnym duchu wypowiada się Gabryel Taszycki (Projekt bezkrólewia wiecznego, 1791), który posługuje się określeniem "Machiavel polski" w celu skompromitowania przeciwnika politycznego.73 Dopiero u schyłku oświecenia Stanisław Kostka Potocki zajął się bez ideologicznych uprzedzeń makiawelowską teorią cykliczności dziejów poświęcając jej "Rozprawę o duchu pism Machiavella, z uwagami nad tym zagadnieniem, czyli się z wiekiem świat pogarsza" (1818). W okresie zaborów Machiavelli, podobnie jak we Włoszech, został odkryty jako ideolog nurtu niepodległościowego. Ludwik Wolski oparł na jego poglądach analizę przyczyn upadku powstania styczniowego (Powstanie polskie z roku 1863 z komentarzem Machiavella, 1867). Także Adam Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie" bezpośrednio nawiązał do wielu zasad głoszonych przez Machiavellego; zwłaszcza tych, które dopuszczały użycie wszelkich możliwych środków w obronie własnego narodu.74
We "Wstępie" do przekładu "Księcia" na język polski tłumacz Antoni Sozański napisał: "Zaprawdę, nie można dość odżałować, że taki autor, taki pisarz, taki dyplomata i polityk, Machiavell, największy mąż stanu, jakiego ludzkość po upadku rzymskiego państwa wydała (...) do teraz nie był na polski język tłumaczony (...) Gdybyśmy za czasów istnienia polskiego państwa mieli na język polski tłumaczonego Machiavella, kto wie, czyby Polska stała się łupem sąsiednich mocarstw".75
Makiawelizm we współczesnych doktrynach politycznych:
W drugiej połowie XIX wieku na Zachodzie rozwinął się nurt krytyki kryzysu cywilizacji. Przedstawiciele tego kierunku często w swych pracach nawiązywali do dorobku Niccolo Machiavellego. Jakub Burkhardt dostrzegał w Machiavellim jedynie "zdolnego zbrodniarza", produkt epoki kryzysu i w tym upatrywał aktualność jego wizji procesu dziejowego. Zagorzałym zwolennikiem Machiavellego był natomiast Fryderyk Nietsche (Die Unschuld des Werdens), który podkreślał uczciwość i realizm Machiavellego w ocenie przyjętej powszechnie moralności.76
Doktryna polityczna Machiavellego wzbudziła szczególne zainteresowanie ideologów i twórców faszyzmu. Benito Mussolini przygotował rozprawę doktorską na temat poglądów politycznych Machiavellego. Za zwolennika rad politycznych Machiavellego uchodził także Adolf Hitler.77 Nie przeceniając wpływu Machiavellego na kształtowanie się i rozwój faszyzmu, przyznać trzeba, że doktryna Machiavellego zawsze trafiała na podatny grunt w przypadku ruchów politycznych o narodowym charakterze.
"Urokowi" poglądów Machiavellego nie oparł się również drugi z wielkich systemów totalitarnych XX wieku - komunizm. Prawdziwym wielbicielem Machiavellego był włoski komunista Antonio Gramsci.78 Gramsci dokonał ukierunkowanej ideologicznie analizy twórczości Machiavellego (Nowoczesny Książę) i powiązał doktrynę Machiavellego z teorią walki klas oraz "dziejową rolą klasy robotniczej".
"Także i w naszych czasach nazwisko Machiavellego nie uległo zapomnieniu, wykorzystywane jest ono często zarówno w publicystyce, jak i w polemikach w celu dyskredytowania określonych zasad polityki, jak również pochwały realizmu w polityce, zwłaszcza jeśli jest ona oceniana ze względu na osiągane efekty".79
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.