Niccolo Machiavelli jako badacz literatury i twórca dzieł literackich
Dorobek literacki Niccolo Machiavellego pozostaje w cieniu jego dokonań politycznych i dzieł z zakresu historiografii. Najważniejsze utwory literackie Machiavellego powstawały w okresie jego przymusowej bezczynności politycznej. Machiavelli jako pisarz reprezentował typowe dla kultury renesansowej tendencje: przywiązanie do tradycji literackiej starożytności oraz różnorodność gatunkową zainteresowań twórczych.
Kultura literacka Machiavellego ukształtowana została w oparciu o wzorce czerpane z dorobku literatury antycznej. Szczególnie wyraźnie uwidoczniły się w twórczości autora "Księcia" wpływy najwybitniejszego komediopisarza rzymskiego, Plauta (Titus Maccius Plautus). Komedie Machiavellego nawiązywały do Plauta bezpośrednio - "Klicja" jest przeróbką "Casiny" Plauta125, bądź były utrzymane w stylu i konwencji utworów rzymskiego komediopisarza.
Machiavelli korzystał również z dorobku drugiego, obok Plauta, wybitnego twórcy rzymskiej komedii antycznej, Terencjusza (Publius Terentius Afer). Komedia "Dziewczyna z Andros" Terencjusza została dzięki tłumaczeniu Machiavellego ponownie odkryta przez renesansowego czytelnika.126
Istotne miejsce wśród twórców starożytnych, na których dorobku kształtowała się kultura literacka Machiavellego, zajmował rzymski pisarz i filozof, Apulejusz. W poemacie filozoficznym "O złotym ośle" Machiavelli wykorzystał temat zaczerpnięty z "Metamorfoz" Apulejusza127; niektórzy badacze wskazują jednak na inspiracje tematem "Świerszcza" Plutarcha (Plutarchos).128 W pozostałych dziełach Machiavellego znaleźć można także nawiązania do twórczości innych wybitnych autorów starożytnych. W rozdziale XVII "Księcia" Machiavelli posłużył się cytatem z "Eneidy" Wergiliusza.129 Znajomość twórczości Owidiusza, Tibullusa (Albius Tibullus)130 , pism Juliusza Cezara i dorobku klasyków literatury antycznej była jedną z podstawowych zasad wychowania i edukacji w domu rodzinnym Machiavellego.131
Do najważniejszych czynników, pod których wpływem krystalizował się gust literacki Niccolo Machiavellego należała również lektura dzieł wybitnych twórców literatury włoskiej XIV wieku: Giovanniego Boccacia, Dantego Ali-ghieri oraz Francesca Petrarki. " (...) jego utwory literackie, komedie (Mandragora, Clizia), nowele-powieści (Belfagor), poematy (Asino d'oro), liryki, więcej mają w sobie z tradycji Petrarki czy Boccacia niż współczesnych mu twórców".132 Bezpośrednim odniesieniem do twórczości Dantego był poemat "O złotym ośle", w którym Machiavelli parodiował styl swojego wielkiego rodaka".133 W zakończeniu "Księcia" natomiast Machiavelli zacytował końcowy ustęp kancony "Italia mia, nenche il parlar sia indarno" Francesca Petrarki.134
Najwybitniejszym utworem literackim Niccolo Machiavellego była niewątpliwie "Mandragora", zaliczana do arcydzieł włoskiej komedii renesansowej. "Kompozycja komedii Machiavellego nie odbiegała od przyjętych wówczas wzorów; skomplikowana i nieprawdopodobna intryga jest jakby żywcem przeniesiona z komedii rzymskich, także postacie przypominają bohaterów Plauta. A jednak oryginalne połączenie elementów komicznych, ukazanych z dużym wyczuciem wymogów sceny, z tragiczną wymową dzieła sprawiły, że komedia ta do dziś grana jest z powodzeniem".135
"Mandragora" powstała w trudnym dla Machiavellego okresie odsunięcia od służby politycznej Florencji. Utrata ważnego stanowiska państwowego, pobyt w więzieniu, a także niepewność dalszych perspektyw w życiu politycznym ojczyzny sprawiły, że w komedii Machiavellego zaznaczyła się wyraźnie gorzka ironia oraz rozgoryczenie autora. Klimat ironicznej rezerwy wobec zepsutego świata i bohaterów przedstawionych w "Mandragorze" przyczynił się paradoksalnie do sukcesu scenicznego tej komedii.
"Okres odnowy zapoczątkowany został przez ogromny sukces, jaki w 1518 roku odniosła Mandragora, i renomę, jaką ta komedia zaczęła cieszyć się w innym miastach włoskich, aż po Wenecję, gdzie domagano się wręcz od Machiavellego następnej tak udanej sztuki. Publiczność natychmiast zaakceptowała nowy temat - przynajmniej raz wolny od zapożyczeń klasycznych. Wybrańcy, którzy mogli oglądać przedstawienie na scenach prywatnych, gdzie było wystawiane, oklaskiwali zarówno historię męża - "najbardziej naiwnego i głupiego", jaki kiedykolwiek żył we Florencji - jak i jego "pięknej, mądrej i cnotliwej" żony. (...) Niepomyślne sprawy przybrały dobry obrót nie tylko dzięki radości życia młodych bohaterów, lecz także dzięki pokrętnym intrygom. To prześmiewcza wersja "moralności" Księcia: w opinii innych ludzi (tak jak i w oczach poddanych) ocena postępowania zależy od osiągniętego rezultatu. Niech się oburzają ci, którzy odwracają wzrok ze strachu, by się przypadkiem nie okazało, że "król jest nagi"! W radosnej formie komedii dał Niccolo upust całemu swemu rozgoryczeniu".136
Pozycję Niccolo Machiavellego jako czołowego komediopisarza włoskiego odrodzenia ugruntował sukces kolejnej jego sztuki, "Klicji". "Na premierze znalazły się wszystkie znakomitości miasta, wśród których nie zabrakło młodego Hipolita Medyceusza, umieszczonego przez papieża na czele władz Florencji w towarzystwie swego doradcy, niepopularnego kardynała Passeriniego. Dla potrzeb sztuki, by ustawić dekoracje San Galla, zrównano z ziemią ogród przy willi. Komedia wzoruje się ściśle na Casinie Plauta. Wybór tematu - miłostek starca - nie był, rzecz jasna, przypadkowy: Nicomac, nieszczęsny i śmieszny bohater utworu nosi czytelne imię - NICCO-lo MAC-hiavelli; w tej wolnej adaptacji komedii łacińskiej Niccolo kpi z samego siebie i z późnej miłości, która spada na jego siwą głowę ... (...) Czyniono już pierwsze przygotowania, by wystawić sztukę w Modenie, na życzenie Guicciardiniego, który był tam wtedy gubernatorem".137
Umiejętności literackie Niccolo Machiavellego ujawniły się również w utworach nie przeznaczonych na sceny teatralne. "Dziesięciolecia" - opowieść o dziejach Włoch po roku 1494 - spisana została przez Machiavellego w tercynach.138 "W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że zarówno ten jak i inne utwory poetyckie Machiavellego nie znamionowały wybitnego talentu (jako autora dzieł wierszowanych), były natomiast wyrazem politycznego zaangażowania ich autora, były też wyrazem osobistego stosunku do przeszłości własnego kraju".139
Wśród dokonań literackich Niccolo Machiavellego wymienia się także pełną humoru i zjadliwej ironii nowelę "O Belfagorze arcydiable" oraz korespondencję prywatną, która doczekała się osobnego wydania dopiero w końcu XIX wieku (Lettere familiari).140
O wybitnym miejscu Machiavellego w historii literatury, a tym samym w historii kultury, przesądził jednak jego najsłynniejszy traktat polityczny "Książę". "Machiavelli był jednym z najwybitniejszych włoskich prozaików. Styl jego jest surowy, suchy, a jednocześnie energiczny i wyrazisty: doskonale widać to w Księciu. Każde słowo ma tam swą wagę; myśli płyną wartko, kierowane żelazną logiką. Kilkoma pociągnięciami pióra potrafi Machiavelli nakreślić sytuację, scharakteryzować osobę. Rozważania jego często przybierają formę ożywionego dialogu z czytelnikiem, z którym autor zawsze stara się utrzymać bliski kontakt, w czym pomaga mu zbliżone do potocznego słownictwo. Należy też podkreślić, że sposób pisania Machiavellego, zazwyczaj tak bardzo logiczny, opanowany i racjonalny, nabiera chwilami cech wręcz odmiennych - spontaniczności, gwałtowności, patosu; charakterystyczny jest pod tym względem ostatni rozdział Księcia, gdzie autor daje się porwać patriotyzmowi, który każe mu przemawiać sercem raczej niż rozumem".141
Talent literacki Machiavellego i walory stylistyczne prozy, które ujawniły się w "Księciu", predestynują tego wielkiego myśliciela do miana "twórcy nowej prozy, która dzięki rysom i akcentom bardzo osobistym oddala się jakby od powszechnego klasycyzującego gustu".142
Dobrym podsumowaniem zagadnienia kultury literackiej Niccolo Machiavellego jest opinia historyka literatury włoskiej Józefa Heisteina: "Na koniec warto podkreślić niezaprzeczalne walory literackie "erudycyjnej" prozy Machiavellego. Pisarz zarzucił konwencje stylu traktatowego, wyrażające się albo w suchości wywodu, albo, odwrotnie, w zbytniej ozdobności. Nasycił swą prozę tonem osobistym, jakby starał się narzucić czytelnikowi swoje własne prawdy i zwątpienia, z kolei zaś w momentach gdy dochodził do konkretnych wniosków, stosował konstrukcje składniowe zwarte, jasne i logiczne. Cięty polemista, posiadał bogaty repertuar środków, wyrażających ironię i pogardę, dowcip i sarkazm. Styl Machiavellego jest wiernym odbiciem jego myśli, zaś sposób dostosowania stylu do wyrażonych treści jest miernikiem literackich wartości jego prozy. Nieudane były próby poetyckie Machiavellego, natomiast bogactwo środków wyrazu prozy stanowiło świetne przygotowanie do sukcesu Mandragory".143
Doktryna polityczna Niccolo Machiavellego i jego zasługi dla rozwoju europejskiej historiografii zepchnęły na dalszy plan literackie dokonania tego wybitnego i wszechstronnego myśliciela. Należy jednak pamiętać, że odbiór społeczny i popularność ideologii politycznej Machiavellego uzależniona była od walorów literackich jego prozy. Co więcej, umiejętności prozatorskie, zalety stylu oraz sprawność pisarska Machiavellego, zaprezentowane przede wszystkim w "Księciu", wzmocniły znacznie wymowę jego politycznych koncepcji. Bez utworów wybitnych z punktu widzenia kultury literackiej, myśl polityczna Machiavellego uległaby w krótkim czasie zapomnieniu.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.